نام تجاری گیاه:
Quince, Quince Seed
نام علمی گیاه:
.Cydonia oblonga Mill
تاریخچه:
بِه از خانواده گل‌سرخیان (Rosaceae) و مانند سیب و گلابی به زیرخانواده مالوئیده (Maloideae) تعلق دارد.بِه، خصوصاً به دلیل خواص دارویی‌اش، یکی از میوه‌های مورد علاقه‌ی یونانیان و رومیان باستان بود و آن را به عنوان نمادی از عشق، شادی، رونق و رفاه گرامی می‌داشتند. طی قرون وسطی، اعراب نیز بِه را به دلیل خواص دارویی فراوانش بسیار ارزشمند می‌دانستند.
بِه بومی مناطق غربی آسیا است و خاستگاه آن منطقه قفقاز شامل ارمنستان، آذربایجان، ایران، جنوب غربی روسیه و ترکمنستان درنظر گرفته می‌شود. طی دوران باستان، بِه از مناطقی که به‌طور خود رو (وحشی) رشد می‌کرد به کشورهایی که از شرق با کوه‌های هیمالیا و از غرب با سراسر اروپا همسایه بودند، منتقل شد. امروزه، این درخت میوه به‌طور گسترده در کشورهایی با آب و هوای معتدل و نیمه‌گرمسیری رشد می‌کند و ترکیه بزرگ‌ترین تولیدکننده بِه است. چین، ایران، آرژانتین و مراکش در رتبه‌های بعدی قرار دارند. میوه و دانه‌ها (بهدانه) بخش‌های دارویی درخت بِه هستند.
بِه، درختچه‌ای برگریز است که تا ارتفاع 8 متر رشد می‌کند. برگ‌ها به شکل تخم مرغی (قسمت پهن در نوک برگ) تا مستطیلی (کشیده و قرینه) هستند. گل‌ها سفید یا صورتی، خوشبو، نسبتاً بزرگ و دارای 5 گلبرگ می‌باشند. میوه‌ی آن به شکل گلابی یا سیب، به رنگ زرد طلایی، آبدار، معطر، ملس یا ترش مزه می‌باشد و دارای تعداد زیادی دانه است که به صورت بسیار فشرده در دو ردیف عمودی در هریک از 5 حفره‌ی موجود در مرکز این میوه قرار گرفته‌اند. پوست میوه از پرزهای زیادی پوشیده شده که با رسیدن میوه این پرزها از بین می‌روند.
بهدانه‌ها سیاه یا قرمز رنگ هستند؛ با طعمی شبیه بادام تلخ اما ملایم‌تر و ضعیف‌تر. بهدانه حاوی ماده لزج و چسبنده است و به محض خیساندن آن‌ها در آب، آن ماده به درون آب استخراج می‌شود و تشکیل موسیلاژ (لعاب) می‌دهد.
خواص میوه بِه:
1- بهبود عملکرد دستگاه گوارش
افزایش در ترشح اسید معده و افزایش فعالیت پپسین (آنزیمی قوی در شیره‌ی معده که پروتئین‌ها را هضم می‌کند) می‌تواند به مخاط معده آسیب‌هایی بزند. در سال 2017، مطالعه‌ای با هدف بررسی اثرات محافظتی عصاره آبی و هیدروالکلی (آبی – الکلی) بِه بر زخم معده در رت‌ها (موش‌های صحرایی) انجام شد. برای آماده‌سازی عصاره‌ها، ابتدا میوه بِه پوست‌گیری و به شکل ورقه‌های نازک برش داده شد. سپس خشک و در نهایت پودر گردید. پودر میوه به مدت 72 ساعت در آب (برای آماده‌سازی عصاره آبی) یا مخلوط آب و اتانول (برای آماده‌سازی عصاره هیدروالکلی) خیسانده شد. مشاهده شد که هر دو عصاره‌ی بِه وسعت زخم معده و شدت آن را کاهش دادند. بنابر نظر محققین، این اثر محافظتی عصارههای بِه بر زخم معده، به دلیل کاهش ترشح اسید معده و همچنین کاهش فعالیت آنزیم پپسین می‌باشد.
علاوه‌براین، عصارههای بِه سرشار از تانن‌ها، پلی فنول‌ها و پکتین هستند. پکتین به طور طبیعی حاوی یون‌های کلسیم است. این یون‌ها با اتصال به آنزیم پپسین و همچنین مخاط معده، باعث محافظت از دیواره معده در برابر حملات اسید معده و آنزیم پپسین می‌شوند.
همچنین در سال 2012، در مطالعه‌ای اثر آبمیوه بِه و عصاره‌ی هیدروالکلی آن بر بیماری کولیت زخمی در رت‌ها بررسی شد. (کولیت زخمی یا کولیت اولسراتیو، نوعی بیماری التهابی روده است که باعث ایجاد التهاب و زخم‌هایی در درونی‌ترین پوشش روده بزرگ (کولون) و مقعد (رکتوم) می‌شود.) نتایج این آزمایش نشان داد که آبمیوه و عصاره هیدروالکلی بِه، در کاهش التهاب و زخم روده بزرگ و مقعد در مدل حیوانی موثر هستند.
محققین این خاصیت میوه بِه را به اثرات آنتی اکسیدانی و ضدالتهابی ترکیبات فنولی آن شامل 1) کلروژنیک اسید (به عنوان ترکیب فنولی اصلی میوه بِه) و 2) فلاوونوئیدها (روتین، کوئرستین و کامپفرول) نسبت دادند. همچنین تانن‌های میوه بِه می‌توانند از لایه‌های مخاطی روده در برابر آسیب‌های مواد شیمیایی و فعالیت آنزیم‌های تجزیه کننده پروتئین در دستگاه گوارش محافظت کنند. پکتین موجود در میوه بِه نیز اثر محافظتی در برابر کولیت زخمی دارد.
2- بهبود عملکرد کبد
دیابت و همچنین مصرف برخی داروها می‌توانند به کبد آسیب بزند؛ افزایش فعالیت آنزیم‌های آلانین‌آمینوترانسفراز (ALT)، آسپارتات‌ترانس‌آمیناز (AST) و آلکالین‌فسفاتاز (ALP) در خون ممکن است نشان‌دهنده‌ی آسیب کبدی باشند.
در سال 2015، اثر عصاره آبی میوه بِه بر محافظت از کبد در رت‌های مبتلا به دیابت بررسی شد. برای آماده‌سازی عصاره آبی، میوه های بِه خشک‌شده به مدت 30 دقیقه در آب جوشانده شدند. این عصاره روزی یک مرتبه به مدت 6 هفته متوالی به رت‌های دیابتی خورانده شد. مشاهده شد که درمان رت‌های دیابتی با عصاره میوه بِه توانست فعالیت آنزیم‌های ALT، AST و ALP را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهد. یک توضیح مورد قبول برای این اثرات عصاره آبی بِه بر محافظت از کبد، این است که شاید این میوه از آسیب دیدن کبد در اثر مصرف دارو جلوگیری می‌کند.
3- بهبود عملکرد مجاری تنفسی و ریه
در اروپا، ترکیبی از آب لیموترش و عصاره آبی بِه به‌طور سنتی برای درمان آسم و رینیت آلرژیک (معروف به تب یونجه، نوعی واکنش آلرژیک به ترکیبات آلرژی‌زا مانند گرده گیاهان ) استفاده می‌شود. در سال 2011، در مطالعه‌ای اثرات ضدآلرژی این ترکیب بررسی شدند. در انتهای مطالعه، محققین به این نتیجه رسیدند که این ترکیب برای درمان اختلال‌های آلرژیک موثر است.
4- تنظیم قند خون
دیابت شیرین (دیابت ملیتوس) باعث ایجاد عوارضی در چندین سیستم مختلف بدن می‌شود. در سال 2015، مطالعه‌ای در این زمینه نشان داد که عصاره آبی میوه بِه، می‌تواند برخی علائم مرتبط با دیابت را بهبود دهد و دارای اثرات کاهنده چربی خون، محافظ کبدی و محافظ کلیوی در رت‌های دیابتی است. برای آماده‌سازی عصاره آبی، میوه‌های بِه خشک‌شده به مدت 30 دقیقه در آب جوشانده شدند. این عصاره روزی یک مرتبه به مدت 6 هفته متوالی به رت‌های دیابتی خورانده شد. نتایج این مطالعه نشان داد که مصرف خوراکی عصاره آبی بِه با کاهش میزان اوره و کراتینین خون (به عنوان شاخص‌های اختلال عملکرد کلیه) باعث بهبود عملکرد کلیه در رت‌های دیابتی می‌شود.
5- تنظیم فشار خون
در سال 2014، در مطالعه‌ای بر روی رت‌های مبتلا به فشارخون کلیوی، مشاهده شد که عصارههای آبی و اتانولی میوه بِه دارای فعالیت ضدفشار خون بالا است. عصاره‌ها در دوزهای 80 و 160 (میلی گرم بر کیلوگرم) روزانه یک مرتبه به مدت 8 هفته به صورت خوراکی به رت‌ها داده شد و تاثیر عصاره‌ها با داروی کاپتوپریل (دارویی برای درمان فشار خون بالا) در دوز 25 (میلی‌گرم بر کیلوگرم) مقایسه شد. تأثیر مصرف عصارههای میوه بِه در کاهش فشار خون، پس از 4 هفته چشمگیر بود. اثرگذاری مصرف عصاره‌ی این میوه بر فشار خون پس از 8 هفته، مشابه با داروی کاپتوپریل بود.
6- تنظیم کلسترول خون
در سال 2015، مطالعه‌ای با هدف بررسی اثرات فلاوونوئیدهای میوه بِه بر چربی خون در رت‌های مبتلا به چربی خون بالا انجام شد. رت‌ها با فلاوونوئیدها تحت درمان قرار گرفتند. بعد از 4 هفته، میزان کلسترول کل، تری‌گلیسرید، کلسترول بد (LDL) و کلسترول خوب (HDL) خون آن‌ها اندازه گیری شدند. مشاهده شد که فلاوونوئیدهای میوه بِه به میزان قابل توجهی میزان کلسترول کل، تری‌گلیسرید، کلسترول بد (LDL) خون را کاهش و کلسترول خوب (HDL) خون را افزایش دادند. این نتیجه اثربخشی میوه بِه بر جلوگیری و درمان چربی خون بالا را تایید می‌کند.
7- افزایش میل جنسی
در طب سنتی، بِه به‌عنوان یک تقویت‌کننده قوی میل جنسی محسوب می‌شود. در سال 2014، نتایج مطالعه‌ای نشان داد که بعد از مصرف خوراکی عصاره هیدروالکلی میوه بِه به مدت 28 روز، میل جنسی و عملکرد جفتگیری رت‌های نر به‌میزان قابل‌توجهی افزایش یافت. پتانسیل افزایش میل جنسی میوه بِه، ممکن است به دلیل وجود فلاوونوئیدها، گلیکوزیدها، تانن‌ها و ترکیبات فنولی موجود در عصاره‌ی این گیاه باشد.
8- ضد سرطان
طبق مطالعه‌ای در سال 2018، میوه بِه حاوی میزان بالایی از ترکیبات فنولی است و ظرفیت آنتی اکسیدانی قوی دارد. در نتیجه استفاده از آن به عنوان منبع ترکیبات آنتی اکسیدانی می‌تواند حائز اهمیت باشد. همچنین طبق مطالعه‌ای که در سال 2010 انجام شد، میوه بِه (پالپ یا گوشت میوه، پوست میوه و بهدانه) دارای خاصیت ضدتکثیری ویژه‌ای است. خاصیت ضدتکثیری یعنی جلوگیری یا به تاخیر انداختن انتشار سلول‌های سرطان به بافت‌های اطراف یا سایر بخش‌های بدن.
خواص بهدانه:
1- بهبود عملکرد مجاری تنفسی و ریه / تسکین سرفه
در طول حملات آسم، ماهیچه دیواره مجاری تنفسی منقبض می‌شود و درونی‌ترین پوشش مجاری تنفسی متورم و ملتهب می‌شود. در سال 2013، در مطالعه‌ای استفاده دارویی از بهدانه در بیماری‌های مجاری تنفسی ارزیابی شد. به این منظور، ابتدا با استفاده از کارباکول و یون پتاسیم (K+) ماهیچه‌های صاف نای (جداشده از بدن خرگوش) منقبض شدند. سپس خاصیت آرامش بخش عصاره بهدانه بر ماهیچه نای منقبض شده آزمایش شد. نتایج نشان دادند که عصاره بهدانه، انقباضات ناشی از کارباکول و یون پتاسیم را در بافت نای خرگوش آرام می‌کند. از این نظر، عصاره بهدانه، مشابه داروی وراپامیل (داروی شُل‌کننده ماهیچه‌ها) عمل می‌کند. این اطلاعات، استفاده دارویی از بِه را در اختلال‌های مجاری تنفسی (مانند سرفه، برونشیت و آسم) تایید می‌کنند.
2- تسکین زخم معده
در طب سنتی ایرانی، تصور براین است که ادویه‌ها و میوه‌های خوراکی مختلف ازجمله بِه و بهدانه اثرات محافظتی و ترمیم‌کننده بر زخم معده دارند. به منظور حمایت از این ادعاهای طب سنتی ایرانی درباره تاثیر بهدانه بر زخم معده، در سال 2013 محققین مطالعات طب نوین (پزشکی امروزی) در این زمینه را بررسی کردند. طبق نتایج تحقیقات نوین، بهدانه می‌تواند اثربخشی‌اش بر زخم معده را از طریق دو مکانیسم عمل نشان دهد. این مکانیسم‌ها عبارتند از فعالیت آنتی اکسیدانی و فعالیت ترمیم‌کننده زخم.
3- ضد میکروب
در سال 2013، در مطالعه‌ای اثر ضدباکتریایی عصاره آبی بهدانه در برابر باکتری انتروباکتر آئروژنز (باکتری عامل عفونت روده‌ای و در نتیجه ایجاد بیماری‌هایی مانند اسهال) بررسی شد. مشاهده شد این باکتری به عصاره آبی بهدانه حساس است و در نتیجه، این عصاره می‌تواند برای کنترل عفونت‌های ناشی از این باکتری مفید باشد.
مواد موثر
– مطالعات مختلف نشان داده‌اند که میوه بِه سرشار از ترکیبات پلی فنولی، اسیدهای آلی و اسیدهای آمینه است. پلی فنول‌های بِه عمدتاً هیدروکسی سینامیک اسیدها (مشتقات کافئویل و کوماروئیل)، فلاونول‌ها (مشتقات کوئرستین و کامپفرول) و به نسبت کمتر فلاوانول‌ها (کاتچین و اِپی‌کاتچین) می‌باشند.
همچنین در مطالعه‌ای، ترکیبات فنولی شامل کلروژنیک اسید (به عنوان جزء فنولی اصلی میوه بِه) و فلاوونوئیدها (روتین، کوئرستین و کامپفرول)، تانن‌ها و پکتین به عنوان اجزای فعال میوه بِه معرفی شدند.
– براساس مطالعه‌ای که در سال 2005 انجام شد، بهدانه حاوی اسیدهای آمینه ضروری و غیرضروری است و فراوان‌ترین اسیدهای آمینه آن گلوتامیک اسید، آسپارتیک اسید و آسپاراژین می‌باشند. ویتامین C و موسیلاژ (لعاب) نیز از اجزای فعال مهم در بهدانه می‌باشند. لعاب بهدانه حاوی سلولز، پلی ساکاریدهای محلول در آبمانند پکتین ، فلاوونوئیدها، استرول‌ها، آلکالوییدها، تانن‌ها، ساپونین‌ها، صمغ، فنول و ترپنوئیدها است.
– براساس مطالعه‌ای مروری در سال 2016، ترکیبات مغذی اصلی میوه بِه (به ازای 100 گرم وزن میوه تازه) عبارتند از: انرژی (176 کیلوژول)، پروتئین (0.6 گرم)، اسید (0.9 گرم)، کربوهیدرات (9.1 گرم)، آب (86.9 گرم)، خاکستر (0.6 گرم) و فیبر (1.9 گرم).
محتوای عناصر معدنی در 100 گرم میوه بِه عبارتند از: سدیم (9.2 میلی‌گرم)، پتاسیم (189 میلی‌گرم)، کلسیم (66 میلی‌گرم)، منیزیم (10 میلی‌گرم)، آهن (1.1 میلی‌گرم)، فسفر (25 میلی‌گرم)، مس (0.006 میلی‌گرم)، روی (0.013 میلی‌گرم) و منگنز (0.002 میلی‌گرم).
محتوای ویتامین در 100 گرم میوه بِه تازه عبارتند از: رتینول (ویتامین A1، 5.5 میکروگرم)، تیامین (ویتامین B1،30 میکروگرم)، ریبوفلاوین (ویتامین B2، 30 میکروگرم)، نیاسین (ویتامین B3، 0.2 میلی‌گرم) و آسکوربیک اسید (ویتامین C، 13 میلی‌گرم).
دانستنی ها
- به دلیل سفتی و طعم گَس میوه بِه، معمولاً آن را به‌صورت پخته‌شده می‌خورند.
- در بسیاری از نقاط دنیا از بِه برای تولید مربا، ژله و انواع پودینگ استفاده می‌شود.
- بِه، در طب یونانی (Unani Medicine) به سَفرجُل نیز معروف می باشد.
- براساس مطالعه‌ای برروی خرگوش‌ها، استفاده موضعی از موسیلاژ (لعاب) بهدانه باعث می‌شود زخم و جراحت پوستی زودتر بهبود پیدا کند. در این مطالعه، بهدانه‌ها در آب نیمه‌گرم خیسانده و لعاب آن‌ها گرفته‌شد. لعاب بهدانه را همراه با کرم بهبود‌دهنده زخم (کرم اوسرین) به مدت 13 روز 2 مرتبه در روز بر روی ناحیه زخم شده مالیدند و ثابت شد که لعاب بهدانه -نسبت به کرم اوسرین به‌تنهایی- زخم را با سرعت بیشتری بهبود می‌دهد. با‌این‌حال، قبل از استفاده از لعاب بهدانه، در مورد ایمن بودن آن برای استفاده موضعی بر روی پوست دارای جراحت با پزشکتان مشورت کنید.
حد مجاز مصرف
1 قاشق چایخوری بهدانه را در یک فنجان آب به مدت 6-5 دقیقه بجوشانید تا لعاب غلیظی حاصل شود. دانه‌ها را از لعاب بهدانه جدا کنید سپس آن را به صورت گرم میل نمایید.
* از جوشاندن بهدانه‌ی خرد یا پودر شده و یا جویدن آن خودداری نمایید.
بهترین زمان مصرف
موسیلاژ (لعاب) بهدانه ممکن است میزان جذب دارویی که خورده می‌شود را در بدن کاهش دهد؛ در نتیجه می‌تواند اثربخشی آن دارو را کاهش دهد. بنابراین، حداقل یک ساعت بعد از خوردن دارو، جوشانده بهدانه را بنوشید.
عوارض جانبی و واکنش های حساسیت زا
- وقتی که به صورت خوراکی (از راه دهان) مصرف می‌شود: خطرات سلامتی یا عوارض جانبی به‌دنبال مصرف بِه یا بهدانه طبق دستورالعمل‌های مربوط به دوزهای درمانیِ تعیین‌شده، ثبت نشده است.
- بارداری و شیردهی: درحال حاضر اطلاعات معتبر کافی برای دانستن اینکه آیا مصرف بِه یا بهدانه در دوران بارداری یا شیردهی ایمن است یا خیر، وجود ندارد. محض احتیاط در این دوران از مصرف بِه یا بهدانه پرهیز کنید.
واکنش های حساسیت زا: به طور کلی، هر فرد ممکن است نسبت به گیاهان و ادویه‌های خاصی حساسیت داشته باشد که این حساسیت باید در درجه اول توسط خود فرد و در درجه دوم توسط پزشک تشخیص داده شود. البته این واکنش‌های آلرژیک عوارض جانبی مزمن یا حاد ایجاد نمی‌کنند و بعد از شناسایی گیاه حساسیت‌زا و قطع مصرف آن، عوارض ناشی از آلرژی برطرف خواهد شد.
هیچ شرکت یا هیچ محصولی نمی‌تواند از واکنش‌های آلرژیک بدن‌های مختلف از پیش آگاهی داشته باشد. ناسازگاری بدن با یک یا چند گیاه خاص هر چند به ندرت پیش می‌آید اما به هر حال ممکن است مصرف کنندگانی با آن مواجه شوند.
کاربرد در طب قدیم
بهدانه به‌طور سنتی برای درمان اسهال، دیسنتری (اسهال خونی ناشی از عفونت روده‌ها )، سرفه، گلو درد و برونشیت، یبوست و کولیک روده استفاده می‌شود. (کولیک روده با دردی شبیه درد شکم بروز پیدا می‌کند و ممکن است زمانی اتفاق بیافتد که دستگاه گوارش مسدود شده باشد که درنتیجه از خروج غذا و مایعات از بدن جلوگیری می‌کند.)
در طب یونانی نیز از بِه و یا بهدانه برای رفع بلغم، تسکین سرفه خشک، مبارزه با بیماری سل، افزایش نشاط، کاهش حرارت بدن (تب‌بُر)، قابض، ملیّن (مسهل)، تحریک میل جنسی، تقویت معده، تقویت قلب و مغز استفاده می‌کنند.